त्र्यंबक बापूजी ठोमरे (बालकवी)
जन्म - इ.स.१८९०
मृत्यू - इ.स.१९१८
मृत्यू - इ.स.१९१८
सत्याची स्वप्ने व्हावी | सत्याला स्वप्ने यावी |
स्वप्नीही स्वप्ने बघत | स्वप्नातच व्हावा अंत ||
मरण्याचे स्वप्नही गोड | जगण्याचे स्वप्नही गोड |
येणेपरी सर्वही भास | अमृताचे व्हावे कोश ||
_बालकवी
स्वप्नीही स्वप्ने बघत | स्वप्नातच व्हावा अंत ||
मरण्याचे स्वप्नही गोड | जगण्याचे स्वप्नही गोड |
येणेपरी सर्वही भास | अमृताचे व्हावे कोश ||
_बालकवी
दोष असती जगतात
दोष असती जगतात किती याचे
नसे मजला सामर्थ्य गणायाचे,
दोष माझा परि हाच मला वाटे
दोष बघता सत्प्रेम कसे आटे?
दोष असती जगतात, असायचे
मला त्यांशी तरि काय करायाचे?
प्रेमगंगेच्या शुद्ध सिंचनेही
शुद्ध होई न जो -दोष असा नाही.
गड्या पूर्णा! मज आस तुझी नाही
सख्या न्युना, ये मार मिठी देही
प्रीति माझ्या ह्रदयात करी वास
न्युनतेला पूर्णत्व द्यावयास!!
__ बालकवी
दोष असती जगतात किती याचे
नसे मजला सामर्थ्य गणायाचे,
दोष माझा परि हाच मला वाटे
दोष बघता सत्प्रेम कसे आटे?
दोष असती जगतात, असायचे
मला त्यांशी तरि काय करायाचे?
प्रेमगंगेच्या शुद्ध सिंचनेही
शुद्ध होई न जो -दोष असा नाही.
गड्या पूर्णा! मज आस तुझी नाही
सख्या न्युना, ये मार मिठी देही
प्रीति माझ्या ह्रदयात करी वास
न्युनतेला पूर्णत्व द्यावयास!!
__ बालकवी
उदासीनता
कोठुनि येते मला कळेना
कोठुनि येते मला कळेना
उदासीनता ही हृदयाला
काय बोचते ते समजेना
हृदयाच्या अंतर्हृदयाला ।।
येथे नाही तेथे नाही,
काय पाहिजे मिळावयाला?
कुणीकडे हा झुकतो वारा?
हाका मारी जीव कुणाला?
मुक्या मनाचे मुके बोल हे
घरे पाडिती पण हृदयाला
तीव्र वेदना करिती, परि ती
दिव्य औषधी कसली त्याला !
__[त्र्यंबक बापूजी ठोमरे] बालकवी
कोठुनि येते मला कळेना
कोठुनि येते मला कळेना
उदासीनता ही हृदयाला
काय बोचते ते समजेना
हृदयाच्या अंतर्हृदयाला ।।
येथे नाही तेथे नाही,
काय पाहिजे मिळावयाला?
कुणीकडे हा झुकतो वारा?
हाका मारी जीव कुणाला?
मुक्या मनाचे मुके बोल हे
घरे पाडिती पण हृदयाला
तीव्र वेदना करिती, परि ती
दिव्य औषधी कसली त्याला !
__[त्र्यंबक बापूजी ठोमरे] बालकवी
अनंत
अनंत तारा नक्षत्रे ही अनंत या गगनात
अनंत दीप्ती, अनंत वसुधा, हे शशिसूर्य अनंत.
वरती खाली सर्व साठले वातावरण अनंत,
माप कशाचे, कुणा मोजिता, सर्व अनंत अनंत.
कितेक मानव झटती, करिती हाडाचेही पाणी,
अनंत वसुधा आजवरी हो परी मोजली कोणी!
म्हणोत कोणी 'आम्ही गणिला हा ग्रह- हा तारा,'
परंतु सांगा कुणी मोजिला हा सगळाच पसारा?
विशाल वरती गगन नव्हे, हे विश्वाचे कोठार,
उदात्ततेचा सागर हा, चिच्छांतीचा विस्तार.
कुणी मोजिला, कुणास त्याची लांबीरूंदी ठावी?
फार कशाला दिग्वनिंताची तरी कुणी सांगावी?
अनंत सारे विश्व जाहले अनंतात या लीन,
क्षुद्र मानवा, सांग कशाचा बाळगिसी अभिमान?
तव वैभव हे तुझे धनी ही, हे अत्युच्च महाल,
जातिल का गगनास भेदूनि? अनंत का होतील?
तुझ्या कीर्तिचे माप गड्या का काळाला मोजील!
ज्ञान तुझे तू म्हणशी 'जाइल', कोठवरी जाईल?
'मी' 'माझे' या वृथा कल्पना, तू कोणाचा कोण?
कितेक गेले मी मी म्हणता या चक्री चिरडून.
__[त्र्यंबक बापूजी ठोमरे] बालकवी
अनंत तारा नक्षत्रे ही अनंत या गगनात
अनंत दीप्ती, अनंत वसुधा, हे शशिसूर्य अनंत.
वरती खाली सर्व साठले वातावरण अनंत,
माप कशाचे, कुणा मोजिता, सर्व अनंत अनंत.
कितेक मानव झटती, करिती हाडाचेही पाणी,
अनंत वसुधा आजवरी हो परी मोजली कोणी!
म्हणोत कोणी 'आम्ही गणिला हा ग्रह- हा तारा,'
परंतु सांगा कुणी मोजिला हा सगळाच पसारा?
विशाल वरती गगन नव्हे, हे विश्वाचे कोठार,
उदात्ततेचा सागर हा, चिच्छांतीचा विस्तार.
कुणी मोजिला, कुणास त्याची लांबीरूंदी ठावी?
फार कशाला दिग्वनिंताची तरी कुणी सांगावी?
अनंत सारे विश्व जाहले अनंतात या लीन,
क्षुद्र मानवा, सांग कशाचा बाळगिसी अभिमान?
तव वैभव हे तुझे धनी ही, हे अत्युच्च महाल,
जातिल का गगनास भेदूनि? अनंत का होतील?
तुझ्या कीर्तिचे माप गड्या का काळाला मोजील!
ज्ञान तुझे तू म्हणशी 'जाइल', कोठवरी जाईल?
'मी' 'माझे' या वृथा कल्पना, तू कोणाचा कोण?
कितेक गेले मी मी म्हणता या चक्री चिरडून.
__[त्र्यंबक बापूजी ठोमरे] बालकवी
संध्यारजनी
अस्तगिरीच्या अभिनव कुंजी निजला निजनाथ ,
बघता बघता त्यास रंगले वारुणिचे चित्त.
हळुच पाहते , मधुर हासते , जाते लाजून ,
म्हणे मनाशी , ' जीव टाकु का हा ओवाळून ! '
प्रेमनिर्भरा बघुन सखीला भास्कर मायावी
जाता जाता साखरचुंबा एक तिचा घेई !
लाजलाजुनी जीव सतीचा मग अर्धा झाला .
त्यातच आल्या रोषाच्याही लहरी गालाला !
गेला, झाला दृष्टिआड़ही सूर्य , तरी अजूनी
पहा चमकते प्रेमपताका पश्चिमदिग्वदनी .
थक्क होउनी दिशा म्हणाल्या ' काय मोहिनी ही !
प्रेमसमाधी अजुनि खुळीची या उतरत नाही !
किती पश्चिमे ! आता त्याचे चिंतन करशील ?
दृष्टि लावुनी अशीच बसशिल सांग किती वेळ खिन्नपणा हा पुरे , पुरे ग अश्रुंची माळ !
उद्या बर का तो राणीला अपुल्या भेटेल."
संध्येच्या खिड़कीत येउनी ही हसरी तारा ,
हळुच पाहते , खुणावितेही ' या - या ' कोणाला ?
पलिकडचा तो तेजोमय नव पडदा सारुन
बघते , हसते , क्षणात लपते , ही दूसरी कोण लाजत लाजत असाच येइल सारा स्वर्लोक ,
मुग्ध बालिका जमतिल गगनी आता नवलाख प्रथम तारके ! पहा सखी तव एक पुढे आली
ही दूसरी , ही तिसरी - आता कितीतरी भवताली !
आली होती भरती आता अस्तसमुद्राला ,
त्या लाटांतुन काय सांडल्या या मौक्तिकमाला !
कल्पतरुची फुले उडाली की वाऱ्यावरती ?
आकाशीच्या गंगेला की बुदबुद हे येती ?
नवटिकल्यांची चन्द्रकळा की गगनश्री नेसे ?
स्वर्गीचे भांडार उघडले की रात्रीसरसे ?
विश्वशिरावर टोप चढविला हिऱ्यामाणकांचा मंगल, मंगल, जिकडे तिकडे जय मांगल्याचा
रजनीदेवी ! वैभवशाली तू अमुची राणी ,
ही नक्षत्रे , तारा साऱ्या , लीन तुझ्या चरणी.
ज्याच्या त्याच्या तारा वाटुन दे ग्रहगोलांना ,
गगनमंडली फेर धरु दे प्रेमाचा त्यांना
दिशादिशांला तुझी गाउनी प्रेमाची गाणी
रजनीदेवी ! विश्व टाक हे प्रेमे भारोनी !
काळ्या काळ्या या पडणाऱ्या अंधारासंगे
ब्रम्हांडाचे हृदय नाचवी प्रेमाच्या रंगे .
काळ्या अंधारात खेळते विश्व लपंडाव ,
ताऱ्यांवरती बसून बघती ते कौतुक देव .
पहा दिशांनी पांघरूनि या काळ्या बुरख्याला
काळा बागुल काळोखाचा एक उभा केला .
मंद मंद तेजात शोधिते गगनश्री त्यांना ,
पाजळूनि हे नक्षत्रांचे रत्नमणी नाना .
खेळ चालला एकसारखा हा खालीवरती ,
पूर्व दिशाहि तोच हासली , सापडली हाती .
उदयगिरीवर नवतेजाची शान्त पताका ही !
की गंगेच्या शुभ्र जलाचा झोत वरी येई .
हे मेघांचे धुऊन पडदे स्वच्छ कुणी केले ?
मंगल मंगल तेज चहुकडे कुठुनि बरे आले ?
अर्ध्या मिटल्या अर्ध्या उघडया असल्या नयनांनी
कुणास बघती दिशा कळेना मंदस्मित करुनी
पहा उदेला दिव्य गोल हा - छे ! भलतं काही !
हा तारांचा सखा तयांना भेटाया येई .
तुमची राणी बसे सारखी तुम्हा न्याहळीत ,
गगनाच्या चौकात चला हो , या रजनीनाथ !
धवल चंद्रिके ! दे आलिंगन दिव्य यामिनीला,
बहिणी - बहिणी तुम्ही सुखाने चंद्राशी खेळा !
का तारांनो ! तुम्ही लाजता ? हा मंगल काल !
निर्मत्सर व्हा , प्रेमसंगमी पोहा चिरकाल .
ब्रम्हाण्डाचा गोल धरी या प्रेमाचा फेर
फुले शान्तिची पहा उधळली जगती चौफेर !
निज निज आता म्हणे जगाला वत्सलता माता ,
रजनीदेवी गात बैसली अंगाईगीता .
गगनाच्या या शेजेवरती निजवा तारांना ,
चंद्रा ! दे ओढणी तुझ्या नव तेजाची त्यांना .
हसता हसता झोप लागली दहा दिशांनाहि ,
ब्रम्हाण्डाचा गोल डोलतो , पण जागा नाही !
या प्रेमाला गाता गाता कविचेही चित्त
प्रेमाच्या निद्रेत रंगले पाठ गात गात .
_ बालकवी
अस्तगिरीच्या अभिनव कुंजी निजला निजनाथ ,
बघता बघता त्यास रंगले वारुणिचे चित्त.
हळुच पाहते , मधुर हासते , जाते लाजून ,
म्हणे मनाशी , ' जीव टाकु का हा ओवाळून ! '
प्रेमनिर्भरा बघुन सखीला भास्कर मायावी
जाता जाता साखरचुंबा एक तिचा घेई !
लाजलाजुनी जीव सतीचा मग अर्धा झाला .
त्यातच आल्या रोषाच्याही लहरी गालाला !
गेला, झाला दृष्टिआड़ही सूर्य , तरी अजूनी
पहा चमकते प्रेमपताका पश्चिमदिग्वदनी .
थक्क होउनी दिशा म्हणाल्या ' काय मोहिनी ही !
प्रेमसमाधी अजुनि खुळीची या उतरत नाही !
किती पश्चिमे ! आता त्याचे चिंतन करशील ?
दृष्टि लावुनी अशीच बसशिल सांग किती वेळ खिन्नपणा हा पुरे , पुरे ग अश्रुंची माळ !
उद्या बर का तो राणीला अपुल्या भेटेल."
संध्येच्या खिड़कीत येउनी ही हसरी तारा ,
हळुच पाहते , खुणावितेही ' या - या ' कोणाला ?
पलिकडचा तो तेजोमय नव पडदा सारुन
बघते , हसते , क्षणात लपते , ही दूसरी कोण लाजत लाजत असाच येइल सारा स्वर्लोक ,
मुग्ध बालिका जमतिल गगनी आता नवलाख प्रथम तारके ! पहा सखी तव एक पुढे आली
ही दूसरी , ही तिसरी - आता कितीतरी भवताली !
आली होती भरती आता अस्तसमुद्राला ,
त्या लाटांतुन काय सांडल्या या मौक्तिकमाला !
कल्पतरुची फुले उडाली की वाऱ्यावरती ?
आकाशीच्या गंगेला की बुदबुद हे येती ?
नवटिकल्यांची चन्द्रकळा की गगनश्री नेसे ?
स्वर्गीचे भांडार उघडले की रात्रीसरसे ?
विश्वशिरावर टोप चढविला हिऱ्यामाणकांचा मंगल, मंगल, जिकडे तिकडे जय मांगल्याचा
रजनीदेवी ! वैभवशाली तू अमुची राणी ,
ही नक्षत्रे , तारा साऱ्या , लीन तुझ्या चरणी.
ज्याच्या त्याच्या तारा वाटुन दे ग्रहगोलांना ,
गगनमंडली फेर धरु दे प्रेमाचा त्यांना
दिशादिशांला तुझी गाउनी प्रेमाची गाणी
रजनीदेवी ! विश्व टाक हे प्रेमे भारोनी !
काळ्या काळ्या या पडणाऱ्या अंधारासंगे
ब्रम्हांडाचे हृदय नाचवी प्रेमाच्या रंगे .
काळ्या अंधारात खेळते विश्व लपंडाव ,
ताऱ्यांवरती बसून बघती ते कौतुक देव .
पहा दिशांनी पांघरूनि या काळ्या बुरख्याला
काळा बागुल काळोखाचा एक उभा केला .
मंद मंद तेजात शोधिते गगनश्री त्यांना ,
पाजळूनि हे नक्षत्रांचे रत्नमणी नाना .
खेळ चालला एकसारखा हा खालीवरती ,
पूर्व दिशाहि तोच हासली , सापडली हाती .
उदयगिरीवर नवतेजाची शान्त पताका ही !
की गंगेच्या शुभ्र जलाचा झोत वरी येई .
हे मेघांचे धुऊन पडदे स्वच्छ कुणी केले ?
मंगल मंगल तेज चहुकडे कुठुनि बरे आले ?
अर्ध्या मिटल्या अर्ध्या उघडया असल्या नयनांनी
कुणास बघती दिशा कळेना मंदस्मित करुनी
पहा उदेला दिव्य गोल हा - छे ! भलतं काही !
हा तारांचा सखा तयांना भेटाया येई .
तुमची राणी बसे सारखी तुम्हा न्याहळीत ,
गगनाच्या चौकात चला हो , या रजनीनाथ !
धवल चंद्रिके ! दे आलिंगन दिव्य यामिनीला,
बहिणी - बहिणी तुम्ही सुखाने चंद्राशी खेळा !
का तारांनो ! तुम्ही लाजता ? हा मंगल काल !
निर्मत्सर व्हा , प्रेमसंगमी पोहा चिरकाल .
ब्रम्हाण्डाचा गोल धरी या प्रेमाचा फेर
फुले शान्तिची पहा उधळली जगती चौफेर !
निज निज आता म्हणे जगाला वत्सलता माता ,
रजनीदेवी गात बैसली अंगाईगीता .
गगनाच्या या शेजेवरती निजवा तारांना ,
चंद्रा ! दे ओढणी तुझ्या नव तेजाची त्यांना .
हसता हसता झोप लागली दहा दिशांनाहि ,
ब्रम्हाण्डाचा गोल डोलतो , पण जागा नाही !
या प्रेमाला गाता गाता कविचेही चित्त
प्रेमाच्या निद्रेत रंगले पाठ गात गात .
_ बालकवी
\\प्रीति हवी तर//
प्रीति हवी तर जीव आधि कर अपुला कुरबान,
प्रीति हवी तर तळहातावर घे कापुनि मान !
तलवारीची धार नागिणी लसलसती प्रीत,
याद ठेव अंगार जगाला लाविल निमिषांत !
प्रीति निर्मिली तुला वाटते का दुबळ्यासाठी?
प्रीतिदेवि जगदेकवीर जो जाय तयापाठी !
नव्हे प्रीतिला रंग लाविला लाल गुलाबांचा,
परि रुधिराचा, धडधडणाऱ्या जळत्या जीवाचा.
गुल गुल बोले प्रीति काय ती? काय महालांत?
प्रीति बोलते काळ घालिता कलिजाला हात !
स्त्रैणपणाच्या चार भावना नच पचती ज्याला
हीन जिवाने घेउ नये त्या जहरी प्याल्याला !
सह्य जिवाला होय जाहला जरि विद्युत्पात,
परी प्रीतिचा घात भयंकर दुसरा कल्पांत !
जीवंतपणी मरण घेउनी फिरणे जगतात;
साठविली ब्रम्हांडदाहिनी दाहकता यांत !
-बालकवी
प्रीति हवी तर जीव आधि कर अपुला कुरबान,
प्रीति हवी तर तळहातावर घे कापुनि मान !
तलवारीची धार नागिणी लसलसती प्रीत,
याद ठेव अंगार जगाला लाविल निमिषांत !
प्रीति निर्मिली तुला वाटते का दुबळ्यासाठी?
प्रीतिदेवि जगदेकवीर जो जाय तयापाठी !
नव्हे प्रीतिला रंग लाविला लाल गुलाबांचा,
परि रुधिराचा, धडधडणाऱ्या जळत्या जीवाचा.
गुल गुल बोले प्रीति काय ती? काय महालांत?
प्रीति बोलते काळ घालिता कलिजाला हात !
स्त्रैणपणाच्या चार भावना नच पचती ज्याला
हीन जिवाने घेउ नये त्या जहरी प्याल्याला !
सह्य जिवाला होय जाहला जरि विद्युत्पात,
परी प्रीतिचा घात भयंकर दुसरा कल्पांत !
जीवंतपणी मरण घेउनी फिरणे जगतात;
साठविली ब्रम्हांडदाहिनी दाहकता यांत !
-बालकवी
//निर्झरास//
गिरिशिखरे,वनमालाही
कड्यावरुनि घेऊन उड्या
घे लोळण खडकावरती,
जा हळुहळु वळसे घेत
पाचूंची हिरवी राने
वसंतमंडप-वनराई
श्रमलासी खेळुनि खेळ
ही पुढचि पिवळी शेते
झोप कोठुनी तुला तरी,
बालझरा तू बालगुणी दरीदरी घुमवित येई!
खेळ लतावलयी फुगड्या.
फिर गरगर अंगाभवती;
लपत-छपत हिरवाळीत;
झुलव गडे, झुळझुळ गाने!
आंब्याची पुढती येई.
नीज सुखे क्षणभर बाळ !
सळसळती गाती गीते;
हांस लाडक्या! नाच करी.
बाल्यचि रे! भरिसी भुवनी
बालतरू हे चोहिकडे
प्रेमभरे त्यावर तूहि
बुदबुद-लहरी फुलवेली
सौंदर्ये हृदयामधली
गर्द सावल्या सुखदायी
इवलाली गवतावरती
झुलवित अपुले तुरे-तुरे
जादूनेच तुझ्या बा रे?
सौंदर्याचा दिव्य झरा
या लहरीलहरीमधुनी ताल तुला देतात गडे!
मुक्त-मणि उधळून देई!
फुलव सारख्या भवताली.
हे विश्वी उधळून खुली
वेलीची फुगडी होई!
रानफुले फुलती हसती
निळी लव्हाळी दाट भरे.
वन नंदन बनले सारे!
बालसंतचि तू चतुरा;
स्फूर्ती दिव्य भरिसी विपिनी
आकाशामधुनी जाती
इंद्रधनूची कमान ती
रम्य तारका लुकलुकती
शुभ्र चंद्रिका नाच करी
ही दिव्ये येती तुजला
वेधुनि त्यांच्या तेजाने
धुंद हृदय तव परोपरी
त्या लहरीमधुनी झरती
नवल न, त्या प्राशायाला
गंधर्वा तव गायन रे मेघांच्या सुंदर पंक्ति;
ती संध्या खुलते वरती;
नीलारुण फलकावरती;
स्वर्गधरेवर एकपरी;
रात्रंदिन भेटायाला!
विसरुनिया अवघी भाने
मग उसळे लहरीलहरी
दिव्य तुझ्या संगीततति!
स्वर्गहि जर भूवर आला!
वेड लाविना कुणा बरे!
पर्वत हा, ही दरीदरी
गाण्याने भरली राने,
गीतमय स्थिरचर झाले!
व्यक्त तसे अव्यक्तहि ते
मुरलीच्या काढित ताना
धुंद करुनि तो नादगुणे
दिव्य तयाच्या वेणुपरी
गाउनि गे झुळझुळ गान
गोपि तुझ्या हिरव्या वेली
तुझ्या वेणुचा सूर तरी तव गीते भरली सारी.
वर-खाली गाणे गाणे!
गीतमय ब्रम्हांड झुले!
तव गीते डुलते झुलते!
वृंदावनि खेळे कान्हा;
जडताहि हसवी गाने;
तूहि निर्झरा! नवलपरी
विश्वाचे हरिसी भान!
रास खेळती भवताली!
चराचरावर राज्य करी
काव्यदेविचा प्राण खरा
या दिव्याच्या धुंदिगुणे
मी कवितेचा दास, मला
परि न झरे माझ्या गानी
जडतेला खिळुनी राही
दिव्यरसी विरणे जीव
ते जीवित न मिळे माते
दिव्यांची सुंदर माला
तूच खरा कविराज गुणी
अक्षय तव गायन वाहे तूच निर्झरा! कविश्वरा!
दिव्याला गासी गाणे.
कवी बोलती जगांतला,
दिव्यांची असली श्रेणी!
हृदयबंध उकलत नाही!
जीवित हे याचे नाव;
मग कुठुनि असली गीते?
ओवाळी अक्षय तुजला!
सरस्वतीचा कंठमणी
अक्षयात नांदत राहे!
शिकवी रे, शिकवी माते
फुलवेली-लहरी असल्या
वृत्तिलता ठायी ठायी
प्रेमझरी-काव्यस्फूर्ति
प्रगटवुनि चौदा भुवनी
अद्वैताचे रज्य गडे!
प्रेमशांतिसौंदर्याही
मम हृदयी गाईल गाणी
आणि असे सगळे रान
तेवि सृष्टीची सतार ही दिव्य तुझी असली गीते!
मम हृदयी उसळोत खुल्या!
विकसू दे सौंदर्याही!
ती आत्मज्योती चित्ती
दिव्य तिचे पसरी पाणी!
अविच्छिन्न मग चोहिकडे!
वेडावुनि वसुधामाई
रम्य तुझ्या झुळझुळ वाणी!
गाते तव मंजुळ गान,
गाईल मम गाणी काही!
- बालकवी
//ती फुलराणी//
हिरवे हिरवेगार गालिचे - हरित तृणाच्या मखमालीचे;
त्या सुंदर मखमालीवरती - फुलराणी ही खेळत होती.
गोड निळ्या वातावरणात - अव्याज-मने होती डोलत;
प्रणयचंचला त्या भ्रूलीला - अवगत नव्हत्या कुमारिकेला,
आईच्या मांडीवर बसुनी - झोके घ्यावे, गावी गाणी;
याहुनि ठावे काय तियेला - साध्या भोळ्या फुलराणीला ?
पुरा विनोदी संध्यावात - डोलडोलवी हिरवे शेत;
तोच एकदा हासत आला - चुंबून म्हणे फुलराणीला-
"छानी माझी सोनुकली ती - कुणाकडे ग पाहत होती ?
कोण बरे त्या संध्येतून - हळुच पाहते डोकावून ?
तो रविकर का गोजिरवाणा - आवडला अमुच्या राणींना ?"
लाजलाजली या वचनांनी - साधी भोळी ती फुलराणी !
आन्दोली संध्येच्या बसुनी - झोके झोके घेते रजनी;
त्या रजनीचे नेत्र विलोल - नभी चमकती ते ग्रहगोल !
जादूटोणा त्यांनी केला - चैन पडेना फुलराणीला;
निजली शेते, निजले रान, - निजले प्राणी थोर लहान.
अजून जागी फुलराणि ही - आज कशी ताळ्यावर नाही ?
लागेना डोळ्याशी डोळा - काय जाहले फुलराणीला ?
या कुंजातुन त्या कुंजातुन - इवल्याश्या या दिवट्या लावुन,
मध्यरात्रिच्या निवान्त समयी - खेळ खेळते वनदेवी ही.
त्या देवीला ओव्या सुंदर - निर्झर गातो; त्या तालावर -
झुलुनि राहिले सगळे रान - स्वप्नसंगमी दंग होउन!
प्रणयचिंतनी विलीनवृत्ति - कुमारिका ही डोलत होती;
डुलता डुलता गुंग होउनी - स्वप्ने पाही मग फुलराणी -
"कुणी कुणाला आकाशात - प्रणयगायने होते गात;
हळुच मागुनी आले कोण - कुणी कुणा दे चुंबनदान !"
प्रणयखेळ हे पाहुनि चित्ति - विरहार्ता फुलराणी होती;
तो व्योमीच्या प्रेमदेवता - वाऱ्यावरती फिरता फिरता -
हळूच आल्या उतरुन खाली - फुलराणीसह करण्या केली.
परस्परांना खुणवुनि नयनी - त्या वदल्या ही अमुची राणी !
स्वर्गभूमीचा जुळ्वित हात - नाचनाचतो प्रभातवात;
खेळुनि दमल्या त्या ग्रहमाला - हळुहळु लागति लपावयाला
आकाशीची गंभीर शान्ती - मंदमंद ये अवनीवरती;
विरू लागले संशयजाल, - संपत ये विरहाचा काल.
शुभ्र धुक्याचे वस्त्र लेवुनि - हर्षनिर्भरा नटली अवनी;
स्वप्नसंगमी रंगत होती - तरीहि अजुनी फुलराणी ती!
तेजोमय नव मंडप केला, - लख्ख पांढरा दहा दिशाला,
जिकडे तिकडे उधळित मोती - दिव्य वर्हाडी गगनी येती;
लाल सुवर्णी झगे घालुनी - हासत हासत आले कोणी;
कुणी बांधिला गुलाबि फेटा - झकमणारा सुंदर मोठा!
आकाशी चंडोल चालला - हा वाङनिश्चय करावयाला;
हे थाटाचे लग्न कुणाचे - साध्या भोळ्या फुलराणीचे !
गाउ लागले मंगलपाठ - सृष्टीचे गाणारे भाट,
वाजवि सनई मारुतराणा - कोकिळ घे तानावर ताना!
नाचु लागले भारद्वाज, - वाजविती निर्झर पखवाज,
नवरदेव सोनेरी रविकर - नवरी ही फुलराणी सुंदर !
लग्न लागते! सावध सारे! सावध पक्षी ! सावध वारे !
दवमय हा अंतपट फिटला - भेटे रविकर फुलराणीला !
वधूवरांना दिव्य रवांनी, - कुणी गाइली मंगल गाणी;
त्यात कुणीसे गुंफित होते - परस्परांचे प्रेम ! अहा ते !
आणिक तेथिल वनदेवीही - दिव्य आपुल्या उच्छवासाही
लिहीत होत्या वातावरणी - फुलराणीची गोड कहाणी !
गुंतत गुंतत कवि त्या ठायी - स्फुर्तीसह विहराया जाई;
त्याने तर अभिषेकच केला - नवगीतांनी फुलराणीला !
-बालकवी
हिरवे हिरवेगार गालिचे - हरित तृणाच्या मखमालीचे;
त्या सुंदर मखमालीवरती - फुलराणी ही खेळत होती.
गोड निळ्या वातावरणात - अव्याज-मने होती डोलत;
प्रणयचंचला त्या भ्रूलीला - अवगत नव्हत्या कुमारिकेला,
आईच्या मांडीवर बसुनी - झोके घ्यावे, गावी गाणी;
याहुनि ठावे काय तियेला - साध्या भोळ्या फुलराणीला ?
पुरा विनोदी संध्यावात - डोलडोलवी हिरवे शेत;
तोच एकदा हासत आला - चुंबून म्हणे फुलराणीला-
"छानी माझी सोनुकली ती - कुणाकडे ग पाहत होती ?
कोण बरे त्या संध्येतून - हळुच पाहते डोकावून ?
तो रविकर का गोजिरवाणा - आवडला अमुच्या राणींना ?"
लाजलाजली या वचनांनी - साधी भोळी ती फुलराणी !
आन्दोली संध्येच्या बसुनी - झोके झोके घेते रजनी;
त्या रजनीचे नेत्र विलोल - नभी चमकती ते ग्रहगोल !
जादूटोणा त्यांनी केला - चैन पडेना फुलराणीला;
निजली शेते, निजले रान, - निजले प्राणी थोर लहान.
अजून जागी फुलराणि ही - आज कशी ताळ्यावर नाही ?
लागेना डोळ्याशी डोळा - काय जाहले फुलराणीला ?
या कुंजातुन त्या कुंजातुन - इवल्याश्या या दिवट्या लावुन,
मध्यरात्रिच्या निवान्त समयी - खेळ खेळते वनदेवी ही.
त्या देवीला ओव्या सुंदर - निर्झर गातो; त्या तालावर -
झुलुनि राहिले सगळे रान - स्वप्नसंगमी दंग होउन!
प्रणयचिंतनी विलीनवृत्ति - कुमारिका ही डोलत होती;
डुलता डुलता गुंग होउनी - स्वप्ने पाही मग फुलराणी -
"कुणी कुणाला आकाशात - प्रणयगायने होते गात;
हळुच मागुनी आले कोण - कुणी कुणा दे चुंबनदान !"
प्रणयखेळ हे पाहुनि चित्ति - विरहार्ता फुलराणी होती;
तो व्योमीच्या प्रेमदेवता - वाऱ्यावरती फिरता फिरता -
हळूच आल्या उतरुन खाली - फुलराणीसह करण्या केली.
परस्परांना खुणवुनि नयनी - त्या वदल्या ही अमुची राणी !
स्वर्गभूमीचा जुळ्वित हात - नाचनाचतो प्रभातवात;
खेळुनि दमल्या त्या ग्रहमाला - हळुहळु लागति लपावयाला
आकाशीची गंभीर शान्ती - मंदमंद ये अवनीवरती;
विरू लागले संशयजाल, - संपत ये विरहाचा काल.
शुभ्र धुक्याचे वस्त्र लेवुनि - हर्षनिर्भरा नटली अवनी;
स्वप्नसंगमी रंगत होती - तरीहि अजुनी फुलराणी ती!
तेजोमय नव मंडप केला, - लख्ख पांढरा दहा दिशाला,
जिकडे तिकडे उधळित मोती - दिव्य वर्हाडी गगनी येती;
लाल सुवर्णी झगे घालुनी - हासत हासत आले कोणी;
कुणी बांधिला गुलाबि फेटा - झकमणारा सुंदर मोठा!
आकाशी चंडोल चालला - हा वाङनिश्चय करावयाला;
हे थाटाचे लग्न कुणाचे - साध्या भोळ्या फुलराणीचे !
गाउ लागले मंगलपाठ - सृष्टीचे गाणारे भाट,
वाजवि सनई मारुतराणा - कोकिळ घे तानावर ताना!
नाचु लागले भारद्वाज, - वाजविती निर्झर पखवाज,
नवरदेव सोनेरी रविकर - नवरी ही फुलराणी सुंदर !
लग्न लागते! सावध सारे! सावध पक्षी ! सावध वारे !
दवमय हा अंतपट फिटला - भेटे रविकर फुलराणीला !
वधूवरांना दिव्य रवांनी, - कुणी गाइली मंगल गाणी;
त्यात कुणीसे गुंफित होते - परस्परांचे प्रेम ! अहा ते !
आणिक तेथिल वनदेवीही - दिव्य आपुल्या उच्छवासाही
लिहीत होत्या वातावरणी - फुलराणीची गोड कहाणी !
गुंतत गुंतत कवि त्या ठायी - स्फुर्तीसह विहराया जाई;
त्याने तर अभिषेकच केला - नवगीतांनी फुलराणीला !
-बालकवी
\\औदुंबर//
ऎल तटावर पैल तटावर हिरवाळी घेऊन
निळासांवळा झरा वाहतो बेटाबेटातुन.
चार घरांचे गांव चिमुकले पैल टेकडीकडे
शेतमळ्यांची दाट लागली हिरवी गरदी पुढे.
पायवाट पांढरी तयांतुनि अडवीतिडवी पडे
हिरव्या कुरणामधुनि चालली काळ्या डोहाकडे.
झांकळुनी जळ गोड काळिमा पसरी लाटांवर
पाय टाकुनी जळांत बसला असला औदुंबर.
-बालकवी
ऎल तटावर पैल तटावर हिरवाळी घेऊन
निळासांवळा झरा वाहतो बेटाबेटातुन.
चार घरांचे गांव चिमुकले पैल टेकडीकडे
शेतमळ्यांची दाट लागली हिरवी गरदी पुढे.
पायवाट पांढरी तयांतुनि अडवीतिडवी पडे
हिरव्या कुरणामधुनि चालली काळ्या डोहाकडे.
झांकळुनी जळ गोड काळिमा पसरी लाटांवर
पाय टाकुनी जळांत बसला असला औदुंबर.
-बालकवी
//श्रावण मासी\\
श्रावण मासी हर्ष मानसी हिरवळ दाटे चोहिकडे,
क्षंणात येते सर सर शिरवे क्षंणात फिरुनि ऊन पडे
वरति बघता इंद्र धनुचा गोफ दुहेरि विणलासे
मंगल तोरण काय बांधले नभोमंडपी कुणी भासे
झालासा सुर्यास्त वाटतो, सांज अहाहा तो उघडे
तरु शिखरावर उंच घरावर पिवळे पिवळे ऊन पडे
उठती वरती जलदांवरती अनंत संध्याराग पहा
सर्व नभावर होय रोखिले सुंदरतेचे रुप महा
बलाकमाला उडता भासे कल्पसुमांची माळिच ते
उतरुनि येती अवनीवरती ग्रहगोलचि की एकमते
फडफड करुनि भिजले अपुले पखं पाखरे सावरती
सुंदर हरिणी हिरव्या कुरणी निजबाळांसह बागडती
खिल्लारे ही चरती रानी गोपही गाणी गात फिरे
मंजूळ पावा गाई तयांचा श्रावण महिमा एकसुरे
सुवर्ण चंपक फुलला विपिनी रम्य केवडा दरवळला
पारिजातही बघता भामा रोष मनीचा मावळला
सुंदर परडी घेऊनि हाती पुरोपकंठी शु्द्धमती
सुंदर बाला या फुलमाला रम्य फुले पत्री खुडती
देव दर्शना निघती ललना हर्ष मावे ना हदयात
वदनी त्यांच्या वाचून घ्यावे श्रावण महिन्याचे गीत
-बालकवी
श्रावण मासी हर्ष मानसी हिरवळ दाटे चोहिकडे,
क्षंणात येते सर सर शिरवे क्षंणात फिरुनि ऊन पडे
वरति बघता इंद्र धनुचा गोफ दुहेरि विणलासे
मंगल तोरण काय बांधले नभोमंडपी कुणी भासे
झालासा सुर्यास्त वाटतो, सांज अहाहा तो उघडे
तरु शिखरावर उंच घरावर पिवळे पिवळे ऊन पडे
उठती वरती जलदांवरती अनंत संध्याराग पहा
सर्व नभावर होय रोखिले सुंदरतेचे रुप महा
बलाकमाला उडता भासे कल्पसुमांची माळिच ते
उतरुनि येती अवनीवरती ग्रहगोलचि की एकमते
फडफड करुनि भिजले अपुले पखं पाखरे सावरती
सुंदर हरिणी हिरव्या कुरणी निजबाळांसह बागडती
खिल्लारे ही चरती रानी गोपही गाणी गात फिरे
मंजूळ पावा गाई तयांचा श्रावण महिमा एकसुरे
सुवर्ण चंपक फुलला विपिनी रम्य केवडा दरवळला
पारिजातही बघता भामा रोष मनीचा मावळला
सुंदर परडी घेऊनि हाती पुरोपकंठी शु्द्धमती
सुंदर बाला या फुलमाला रम्य फुले पत्री खुडती
देव दर्शना निघती ललना हर्ष मावे ना हदयात
वदनी त्यांच्या वाचून घ्यावे श्रावण महिन्याचे गीत
-बालकवी